Karta Praw Podstawowych to jeden z najważniejszych dokumentów Unii Europejskiej. Stoi na straży wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości obywateli państw członkowskich. Jej przestrzeganie jest jednym z kluczowych kryteriów horyzontalnych decydujących o przyznaniu dotacji.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (KPP) to zbiór najważniejszych praw człowieka i wolności obywatelskich. Ostateczna wersja dokumentu weszła w życie razem z traktatem lizbońskim 1 grudnia 2009 roku i jest prawnie wiążąca w każdym państwie członkowskim UE. Zawiera prawa i zasady w odniesieniu do sześciu zagadnień: godności, wolności, równości, solidarności, praw obywatelskich i wymiaru sprawiedliwości. Oprócz tradycyjnych wartości, dokument został rozszerzony o tzw. prawa człowieka trzeciej generacji, które wykraczają poza kwestie obywatelskie i społeczne, takie jak: ochrona danych osobowych, gwarancje w dziedzinie bioetyki, prawo do dobrej administracji.
Prawa człowieka pod ochroną
KPP stanowi zobowiązanie prawne dla instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii Europejskiej we wszystkich ich działaniach. Państwa członkowskie muszą zapewnić, że przedsięwzięcia finansowane z Funduszy Europejskich będą zgodne z prawem unijnym, w tym z Kartą. Brak przestrzegania któregokolwiek z postanowień dokumentu stanowi naruszenie zobowiązań państwa członkowskiego UE i może skutkować konsekwencjami przewidzianymi w prawie unijnym i w prawie krajowym, w tym zwłaszcza konsekwencjami finansowymi.
W grudniu 2020 roku Komisja Europejska przyjęła Strategię na rzecz wzmocnienia stosowania Karty Praw Podstawowych w UE, podkreślając w niej, iż „Prawa podstawowe mogą być skuteczne w życiu obywateli wyłącznie w społeczeństwie, w którym niezależne sądy gwarantują możliwość ich dochodzenia i w którym zapewnia się warunki do prowadzenia otwartej i merytorycznej debaty demokratycznej z udziałem niezależnych mediów i aktywnego społeczeństwa obywatelskiego”.
– Unia Europejska to nie tylko pieniądze na rozwój, ale przede wszystkim wspólne wartości, które opierają się na poszanowaniu godności ludzi, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowaniu praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości, co zapisano w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej – podkreśla Iwona Janicka z Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych, członkini Komitetu Monitorującego Program Fundusze Europejskie dla Wielkopolski 2021-2027. – Dlatego przestrzeganie zapisów Karty jest tak istotne. Niestety wokół dokumentu narosło wiele mitów, łącznie z tym, że przecież nikt jej nie przyjął lub że Karta narzuca coś państwom członkowskim. Bliższa analiza Karty i traktatów pozwala wysnuć wniosek, że wszystkie zawarte w niej prawa albo są już uznane w Traktacie o Unii Europejskiej lub w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, albo należą do wspólnych dla państw członkowskich tradycji konstytucyjnych, albo też zawarte są w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, którą Polska również ratyfikowała w 1993 r. W tym sensie nie dodaje ona nic nowego, lecz jedynie spełnia funkcję porządkującą i służy przejrzystości. I co najważniejsze - jej stosowanie wynika nie tylko z rozporządzenia ogólnego dot. funduszy na nową perspektywę unijną na lata 2021-2027, ale też z art. 6 Traktatu o UE.
Organizacje pozarządowe na straży naszych praw
Każde państwo członkowskie korzystając z Funduszy Europejskich powinno dążyć do wyeliminowania nierówności i do promowania równości kobiet i mężczyzn oraz do uwzględniania perspektywy płci, a także do zwalczania dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Niedopuszczalne jest wspieranie działań przyczyniających się do segregacji lub wykluczenia. Ważne jest również zapewnienie dostępności dla osób z niepełnosprawnościami.
– Przestrzeganie zapisów Karty jest niezbędne przy realizacji projektów dofinansowanych z UE. Na etapie opracowania danego przedsięwzięcia trzeba odnieść się we wniosku do respektowania zasad, a na etapie realizacji istotny będzie monitoring prowadzonych działań. Dla większości projektodawców stosowanie zapisów dokumentu nie będzie stanowić problemu – mówi Iwona Janicka. – Pieniądze nie mogą trafić do beneficjentów, w tym do samorządów (i ich jednostek podległych), którzy naruszają zasady horyzontalne i prawa uwzględnione w Karcie. W szczególności problemem jest art. 21 dotyczący niedyskryminacji. W Wielkopolsce mamy na chwilę obecną jeden samorząd, który przyjął wprost przepisy dyskryminujące osoby LGBT, ale obserwujemy również, że inne podmioty, w tym niestety sporo szkół, mogą mieć problem z art. 24, czyli z respektowaniem praw dziecka – zaznacza.
Nad przestrzeganiem m.in. zapisów Karty i prawidłowości realizacji projektów w nowej perspektywie czuwają Komitety Monitorujące działające w każdym województwie.
– Do każdego zostało powołanych minimum dziewięć organizacji pozarządowych, które wskazały swoich przedstawicieli/-ki w obszarach związanych z wartościami i zasadami horyzontalnymi – wyjaśnia Iwona Janicka. – Pomocne w monitorowaniu Karty są Wytyczne Komisji Europejskiej i zawarte w niej podpowiedzi oraz konkretna lista pytań, np. czy dany dokument/akt prawny/procedura może mieć wpływ na prawa zawarte w katalogu praw podstawowych? czy ewentualne ograniczenia zapisane są w sposób przejrzysty dający jasny ogląd co do ich konsekwencji? czy ograniczenia nie idą na tyle daleko, że w konsekwencji unieważniałyby istotę danego prawa? W praktyce jednak każdy i każda z nas może monitorować respektowanie Karty. Zachęcam do zapoznania się z jej treścią, wzięcia udziału w szkoleniach i spotkaniach poświęconych tematyce wartości unijnych i praw podstawowych wynikających z Karty. W ten sposób wszyscy będziemy przyczyniać się do korzystania z pełni możliwości, jakie daje obecność Polski w Unii Europejskiej.
Łukasz Karkoszka