W Wielkopolsce w ostatnich latach zrobiono sporo dla najbardziej potrzebujących. Duża w tym zasługa Funduszy Europejskich, dzięki którym rozwinął się sektor usług społecznych adresowanych do mieszkańców zagrożonych wykluczeniem społecznym. O wyzwaniach związanych ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa, możliwościach wsparcia osób niesamodzielnych i cierpiących na zaburzenia psychiczne oraz rozwoju sektora ekonomii społecznej rozmawiamy z Jolantą Kucharzak, dyrektorem Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Poznaniu.
Polskie społeczeństwo starzeje się. Jakie nowe wyzwania stoją przed systemem pomocy społecznej?
System pomocy społecznej, a szerzej polityka społeczna, powinna odpowiadać na wyzwania zmieniającego się świata. To, co w Wielkopolsce wymaga ulepszenia, to według mnie przygotowanie i wdrożenie procedur opiekuńczo-leczniczych, z uwzględnieniem standardów opieki geriatrycznej, pozwalających na racjonalną opiekę nad osobami w podeszłym wieku. Niezbędny jest też rozwój infrastruktury opieki geriatrycznej i długoterminowej, a także organizowanie form opieki domowej nad osobami w wieku podeszłym. Idąc dalej, trzeba pomyśleć o większej integracji funkcjonalnej opieki zdrowotnej z pomocą społeczną oraz dostosowaniu zasad finansowania do kompleksowego zaspokajania potrzeb ludzi starszych. Nie można zapomnieć o rozwijaniu kształcenia i przygotowania praktycznego kadr medycznych, w szczególności z zakresu geriatrii. Większego wsparcia wymagają też organizacje pozarządowe świadczące pomoc osobom w wieku podeszłym. W Wielkopolsce postawić trzeba też na zwiększenie dostępności do usług medycznych i rozwój infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich. Warto w znacznie szerszym zakresie niż dotychczas propagować tworzenie instytucji opieki „wytchnieniowej” z uwagi na znaczne obciążenie opiekunów osób niesamodzielnych. Wreszcie rozwinąć sektor „srebrnej gospodarki”, uwzględniającej seniorów jako ważną grupę pracowniczą i konsumencką.
Odpowiedzią na zjawisko starzejącego się społeczeństwa, stają się w coraz większym stopniu usługi społeczne, które zgodnie z trendem deinstytucjonalizacji, mają być świadczone w miejscu zamieszkania.
W przypadku usług społecznych świadczonych w miejscu zamieszkania koszty opieki są relatywnie niższe niż w domach pomocy społecznej. Co więcej osoba starsza pozostaje w swoim naturalnym środowisku społecznym, co gwarantuje jej poczucie większego bezpieczeństwa. Warto jednak zwrócić uwagę na stan zdrowia podopiecznego. W przypadku całkowitej niesamodzielności osoby starszej i braku wsparcia rodziny, to Domy Pomocy Społecznej pozostają nadal najefektywniejszą formą wsparcia. Z badań przeprowadzonych przez Obserwatorium Integracji Społecznej (Wielkopolskie Regionalne Obserwatorium Terytorialne) wynika, iż większość pracowników służb społecznych rekomenduje nie tylko DPS-y, ale również inne formy wsparcia. Dlatego też zaleca się w regionie tworzenie większej liczby ośrodków wsparcia dziennego, dziennych domów pobytu, rodzinnych domów pomocy i mieszkań chronionych, dla osób, które są na tyle samodzielne, aby funkcjonować przy umiarkowanym wsparciu. Dużym wsparciem w tym zakresie są fundusze unijne. Tylko w 2017 r. ze środków WRPO 2014+ dofinansowanych zostało łącznie 10 projektów, mających na celu zwiększenie dostępu do usług mieszkalnictwa wspomaganego w gminach.
Jak kształtuje się sytuacja w zakresie świadczenia usług społecznych dla osób niesamodzielnych w Wielkopolsce? Na jakie wsparcie mogą liczyć mieszkańcy?
Wymagający całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności i niemogący samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu korzystać mogą z wspomnianych już Domów Pomocy Społecznej (DPS). Świadczą one usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne. Kolejną formą wsparcia są Rodzinne Domy Pomocy (RDP), które stanowią formę usług opiekuńczych i bytowych, świadczonych całodobowo przez osobę fizyczną lub organizację pożytku publicznego dla nie mniej niż trzech i nie więcej niż ośmiu zamieszkujących wspólnie osób, wymagających wsparcia z powodu wieku lub niepełnosprawności. Są one alternatywną dla DPS. Mogą również uzupełniać system opieki długoterminowej. Potrzebujący korzystać mogą też z dziennych domów pomocy społecznej (DDP). Są to ośrodki wsparcia przeznaczone dla osób, które z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymagają pomocy, a są jej pozbawione. Ważnym wsparciem są też mieszkania chronione wspierające lokatorów w prowadzeniu jak najdłużej samodzielnego życia.
WIĘCEJ o usługach społecznych dla seniorów przeczytasz TUTAJ.
Usługi społeczne to jednak nie tylko pomoc kierowana do osób starszych, ale również do rodzin i najmłodszych...
System wsparcia rodziny i pieczy zastępczej został oddzielony od systemu pomocy społecznej za pomocą ustawy z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Ustawa wprowadziła nowe rozwiązania w tym obszarze i przyczyniła się do rozwoju nowych usług. Praca z rodziną prowadzona jest głównie w formie usług asystenta rodziny, który udziela wsparcia psychicznego, emocjonalnego, pełni funkcję diagnostyczno-monitorującą, doradczą, mediacyjną, wychowawczą, motywująco-aktywizującą oraz koordynuje działania skierowane na rodzinę.
Z każdym rokiem w wielkopolskich gminach wzrasta zatrudnienie asystentów rodziny. Pod koniec 2017 roku na terenie województwa wielkopolskiego działało 385 asystentów rodziny, co oznacza podwojenie ich liczby w stosunku do roku 2012 (173 asystentów rodziny). Ważną rolę pełnią też placówki wsparcia dziennego. W 2017 roku w zaledwie 32 gminach funkcjonowało 90 placówek tego typu. Łącznie objęły one działaniami 1 681 dzieci. Przy zestawieniu tej liczby z 14 282 rodzinami przeżywającymi trudności opiekuńczo-wychowawcze widać wyraźnie, że powinno się dążyć do tego, aby taka forma wsparcia funkcjonowała w każdej gminie.
Oprócz działań o charakterze profilaktycznym, mających na celu stworzenie dziecku odpowiednich warunków życia w jego środowisku rodzinnym, prowadzone są działania na rzecz doskonalenia i rozwoju różnych form pieczy zastępczej nad dzieckiem. Piecza zastępcza powinna mieć charakter jedynie okresowy i wszędzie tam gdzie jest to możliwe zmierzać do integracji dziecka z jego rodziną. W 2017 roku w pieczy zastępczej łącznie przebywało 5 773 dzieci, działało też 61 placówek opiekuńczo-wychowawczych, w których przebywało 1095 dzieci. W latach 2007-2017 można było zaobserwować stały spadek liczby dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (o 15%). Tendencję tę należy uznać za pozytywną w kontekście deinstytucjonalizacji tego systemu oraz przepisów ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, które wprowadziły znaczne ograniczenie roli tego typu placówek w opiece nad dzieckiem.
Grupą, która również wymaga wsparcia są osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne.
Dane dotyczące zaburzeń psychicznych wskazują jednoznacznie na potrzebę rozwijania systemu wsparcia dla osób ich doświadczających na zróżnicowanych etapach rozwoju zaburzeń. Oznacza to, że istnieje zapotrzebowanie zarówno na działania psychoprofilaktyczne, jak i terapeutyczne oraz zapobiegające psychospołecznym konsekwencjom chorowania i leczenia zaburzeń psychicznych, np. stygmatyzacji społecznej, samonaznaczania, ograniczania aktywności i szans życiowych osób mających doświadczenie hospitalizacji psychiatrycznej. Działania te powinny być na tyle elastyczne, by było możliwe dostosowanie ich do potrzeb chorych. Analizując poszczególne elementy wsparcia społecznego, osoby z niepełnosprawnością i osoby z zaburzeniami psychicznymi mogą korzystać z podobnego katalogu usług, np. środowiskowych domów samopomocy, DPS, mieszkań chronionych, klubów samopomocy, usług opiekuńczych, ośrodków interwencji kryzysowej, warsztatów terapii zajęciowej, centrów integracji społecznej.
WIĘCEJ o profilaktyce zdrowia psychicznego przeczytasz TUTAJ i TUTAJ.
Jak przebiega proces wdrażania usług społecznych w regionie?
W wielkopolskich gminach i powiatach dokłada się starań, aby utrzymać i zabezpieczyć organizacyjnie i finansowo funkcjonujący system wsparcia i usług społecznych. W ramach środowiskowego wsparcia rozwijane są usługi asystenckie, których nasycenie jest jeszcze niewystarczające, a w świadomości samorządowców nie zawsze funkcjonuje przekonanie, że rozwijanie ich w środowisku lokalnym jest najefektywniejszą i ekonomicznie najkorzystniejszą formą wsparcia.
Działania związane z rozwijaniem i upowszechnianiem usług społecznych podejmowane są też w ramach projektów współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. To właśnie poprzez działania projektowe uzupełniany i rozwijany jest system usług społecznych, w tym asystenckich, terapeutycznych, profilaktycznych i wykorzystujących nowoczesne technologie.
W obecnej perspektywie finansowej 2014-2020 pula środków dostępnych na realizację przedsięwzięć związanych z wdrażaniem usług społecznych jest dość duża. Jak ocenia Pani dotychczasowe wsparcie WRPO 2014+?
Możliwości związane z wykorzystywaniem środków finansowych UE są nie do przecenienia. Stanowią istotny zastrzyk środków, pozwalających na rozwijanie usług społecznych, w tym usług innowacyjnych. Obecnie ważne jest, aby zakontraktowane środki zostały jak najlepiej wykorzystane. Istotne jest też aby samorządy wszystkich szczebli w Wielkopolsce były przekonane co do faktu, że rozwijanie i inwestowanie w usługi społeczne jest priorytetem w polityce społecznej naszego regionu.
WIĘCEJ o włączeniu społecznym przeczytasz TUTAJ.
Porozmawiajmy chwilę o ekonomii społecznej, która w Wielkopolsce rozwija się dynamicznie. Jak Pani ocenia działalność podmiotów ekonomii społecznej? Czy spełniają swoją rolę?
Ekonomia społeczna w Wielkopolsce rozwija się dynamicznie, mamy już ponad 120 zweryfikowanych przedsiębiorstw społecznych. Powstają kolejne podmioty ekonomii społecznej: do 2022 roku funkcjonować ma 1500 miejsc pracy w tym sektorze (obecnie mamy ich już ok. 800). Najczęściej są to podmioty zatrudniające do pięciu osób, ale mamy też przykłady większych przedsiębiorstw. Podmioty ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa społeczne zdecydowanie pomagają osobom wykluczonym społecznie w powrocie do czynnego udziału w życiu społecznym, a potem również zawodowym. Dają też możliwość rozwoju w ścieżce dostosowanej do indywidualnych potrzeb uczestników, np. poprzez uczestnictwo w klubach integracji społecznej (KIS) i centrach integracji społecznej (CIS), gdzie uczą się oni często podstawowych czynności, a dopiero w następnym kroku aktywizują się przez prace w spółdzielni socjalnej. Osoby te bez takiego wsparcia nie miałyby szans na trwały i aktywny powrót na otwarty rynek pracy.
WIĘCEJ o ekonomii społecznej przeczytasz TUTAJ.
Trwają już prace związane z nowym programowaniem. W jakim kierunku Pani zdaniem powinna być skierowana unijna pomoc w kolejnych latach w obszarze pomocy społecznej?
Wsparcie ukierunkowane powinno być na zapewnienie trwałości usług społecznych, wdrożonych w ramach aktualnej perspektywy, np. funkcjonowania placówek wsparcia dziennego. Większy nacisk powinien być położony na projekty upowszechniające innowacyjne modele usług społecznych w gminach (np. dotyczących zdrowia psychicznego). Zadbać należy też o rozwój zintegrowanych usług społeczno-zdrowotnych, które miałyby być świadczone na styku resortu zdrowia i pomocy społecznej. Nadal priorytetem powinny być usługi świadczone w miejscu zamieszkania. To wiąże się z potrzebą wyszkolenia specjalistów w tym zakresie. Trzeba podjąć też działania na rzecz poprawy warunków zatrudnienia pracowników sektora opiekuńczego i pomocy społecznej, a także wspierać gminy, które aktualnie nie mają zasobów i kadry świadczącej usługi społeczne.
W 2017 r. w Wielkopolsce działały 63 domy pomocy społecznej, w tym 52 prowadzone przez samorządy. Placówki te oferowały prawie 7 tys. miejsc. Z budżetu samorządów wydano ok. 356 mln zł na domy pomocy społecznej. Średni roczny koszt utrzymania mieszkańca w DPS wynosił 37 136,50 zł. W regionie prowadzonych było też 26 DDP, z czego 22 prowadzone były przez samorządy. Skorzystało z nich łącznie 2 534 Wielkopolan. W województwie istniała także możliwość skorzystania z mieszkań chronionych. Do dyspozycji potrzebujących w 2017 r. było 55 mieszkań chronionych, z których korzystały 364 osoby.
Rozmawiał: Łukasz Karkoszka
